Holisme en Moraliteit
Het concept van het holisme werd voor het eerst geïntroduceerd door Jan van der Smuts, een Zuid-Afrikaanse generaal, staatsman en filosoof. Waar Smuts zijn stelling over de relatie tussen evolutie en het concept van holisme vorm gaf, betoog ik dat door de wereld als een holistische entiteit te beschouwen, we een morele doctrine kunnen destilleren uit de natuurlijke orde die volgt uit de holistische visie.
Hier is een fragment uit het boek Holism and Evolution van Van der Smuts, dat zijn visie op de orde van het holisme schetst:
'De oplopende volgorde van gehelen of de stadia waarin het holisme zich uitdrukt in de progressieve fasen van de werkelijkheid kunnen daarom grofweg en voorlopig als volgt worden samengevat:
1. Definitieve materiële structuur of synthese van delen in natuurlijke lichamen, maar waarvan momenteel geen interne activiteit meer bekend is dan die van louter fysieke of chemische krachten of energieën: b.v. in een chemische verbinding.
2. Functionele structuur in levende lichamen, waarbij de delen in deze specifieke synthese actief samenwerken en gezamenlijk functioneren voor het onderhoud van het lichaam: b.v. in een plantje.
3. Deze specifieke coöperatieve activiteit wordt gecoördineerd of gereguleerd door een duidelijke centrale controle die nog steeds grotendeels impliciet en onbewust is: b.v. bij een dier.
4. De centrale controle wordt bewust en culmineert in de persoonlijkheid; tegelijkertijd vindt het zijn expressie in meer samengestelde holistische groepen in de samenleving.
5. In menselijke verenigingen wordt deze centrale controle superindividueel in de staat en soortgelijke groepsorganisaties.
6. Ten slotte komen de ideale gehelen, of holistische idealen, of absolute waarden naar voren, losgemaakt en bevrijd van de menselijke persoonlijkheid, en op zichzelf opererend als creatieve factoren bij de opbouw van een spirituele wereld. Dat zijn de idealen van waarheid, schoonheid en goedheid, die de basis leggen voor een nieuwe orde in het universum. Door al deze stadia heen zien we de zich steeds verdiepende aard van het Geheel als een specifieke structurele synthese van delen met eigen innerlijke activiteiten die samenwerken en in harmonie functioneren, hetzij natuurlijk, hetzij instinctief of bewust. De delen werken zo samen en functioneren zo in de richting van een welbepaald inherent innerlijk doel, dat zij samen een geheel vormen dat min of meer een onderscheidend karakter heeft, met een eigen identiteit en een steeds toenemende mate van individualiteit. Het functioneren van de delen wordt beïnvloed door hun plaats in het milieu van de andere delen, en het geheel en de delen vormen en bepalen elkaar dus wederzijds.
Holisme zoals begrepen door Smuts en zoals ik dat doe in mijn betoog voor een natuurlijke moraliteit moet worden opgevat als het idee dat de som van afzonderlijke delen aanleiding geeft tot een geheel dat aanvullende unieke eigenschappen heeft die de delen op zichzelf niet bezitten. Een auto heeft bijvoorbeeld een stuur, een voorruit, een kofferdeksel, een versnellingspook, enzovoort. Deze onderdelen bezitten op zichzelf niet de eigenschap van automobiliteit. Alle onderdelen bij elkaar zorgen voor een unieke kwaliteit die de auto zijn 'autoheid' geeft. Dit is de essentie van holisme, hoewel dit mechanische voorbeeld beperkt is, omdat natuurlijke dingen niet uit elkaar kunnen worden gehaald en weer in elkaar kunnen worden gezet. We moeten concluderen dat de natuurlijke wereld op geen enkele manier machinaal is. Dit is een heel belangrijk onderscheid om te maken. Omdat machines niet noodzakelijkerwijs moraliteit nodig hebben om samen te kunnen functioneren. Een machine is alleen goed in zoverre zij efficiënt is en geen noties van goed, rechtvaardig of juist vereist. De mens daarentegen heeft een ethisch systeem nodig, hij heeft een kompas nodig dat hem naar het goede wijst en weg van het kwade.
Duizenden jaren lang zijn de aard en oorsprong van moraliteit het onderwerp geweest van intens filosofisch debat. Je zou kunnen stellen dat de zoektocht naar het goede of het 'behorende' een van de belangrijkste factoren is die in de eerste plaats aanleiding gaf tot filosofie. Filosofen hebben moraliteit op alle mogelijke manieren geïnterpreteerd en het debat is nog lang niet voorbij. Het probleem met het grootste deel van het debat is dat de hyper technische aard van de filosofische debatten de hele ethische discussie isoleert van de leken. Zoals Nietzsche al zei: 'Filosofen vragen zich af: hoe moeten we handelen? Toch handelt de mens al duizenden jaren.' Om de massa moreel te laten zijn, in plaats van alleen maar te handelen, moet de morele doctrine duidelijk en beknopt zijn. Over-intellectualisering van het ethische debat is de doodsteek voor de publieke aanvaarding van de morele doctrine.
Om een bron te vinden voor een moraal die een zo groot mogelijk aantal mensen ervan kan overtuigen te handelen in overeenstemming met het behoren, moet een dergelijke moraal gebaseerd zijn op aards herkenbare principes. Elke poging om een beroep te doen op het metafysische zal mislukken in het hedendaagse ideologische landschap. Hoewel een terugkeer naar de metafysica in de toekomst noodzakelijk is, moeten we de verleiding weerstaan om moraliteit langs metafysische lijnen te formuleren, aangezien dat niet opportuun is.
Holisme vereist dat we de hele schepping als een geheel beschouwen, dat eigenschappen heeft die de afzonderlijke delen niet hebben. Van het kleinste tot het grootste, alles berust op het holistische principe. Dit betekent dat perceptie ervoor zorgt dat kwantum-fysische golfvormen ineenstorten, en deeltjes en atomen zich vormen. Atomen die op de juiste manier zijn samengevoegd, vormen moleculen met chemische eigenschappen. Moleculen bij elkaar kunnen biologische cellen vormen die een metabolisme hebben. Cellen op de juiste manier gecombineerd vormen lichamen die verschillende toegevoegde en unieke eigenschappen bezitten. Het lichaam is zich bewust van de natuurlijke wereld en kan deze doorkruisen. Bovendien vraagt de mens, in tegenstelling tot de dieren, waarom hij bestaat en hoe hij zou moeten bestaan. Een vraag die tot op de dag van vandaag onbeantwoord blijft. En hoewel de mens al duizenden jaren handelt, zoals Nietzsche zei, staan onze geschiedenisboeken vol met de gruwelijke gevolgen van dit handelen, zonder een duidelijk antwoord op de vraag hoe we zouden moeten handelen.
In het dierenrijk vormen meerdere dieren een roedel of een kudde. Bij mensen is de eigenschap die voortkomt uit het geheel van individuen het gezin. Meerdere families vormen een volk. Deze voortdurende keten van delen en gehelen is de onontkoombare inherente natuurlijke orde van de schepping. Het is deze natuurlijke orde die de bron van moraliteit voor de mens is. Deze orde schept de structuur die de mens de oriëntatie van plichten en verantwoordelijkheden geeft. Als de mens lang genoeg in leven wil blijven om zijn kinderen voort te planten en groot te brengen, dan moet hij in zijn levensonderhoud voorzien om de interne componenten te voeden die samen zijn lichaam vormen. De natuurlijke orde bepaalt dus dat het opkomende geheel een verplichting heeft tegenover zijn samenstellende delen. De mens is zelf een bestanddeel van zijn gezin. Dit schept de plicht om zodanig te handelen dat het gezin geen schade wordt toegebracht. Handelen om de gezondheid van het gezin te bevorderen is zijn plicht. Men moet handelen in het belang van het gezin.
Zoals de mens voeding voor zijn lichaam moet vinden, zo moet het gezin ook voor het individu zorgen. Terwijl het geheel gedijt door de gezondheid van de delen, heeft het geheel een plicht jegens die delen. Het gezin moet zorgen voor de mensen waaruit het gezin bestaat. Het zou ook leden moeten verdrijven die hun plicht jegens het gezin niet vervullen, net zoals het lichaam disfunctionele cellen verwijdert. Het geheel kan geen disfunctionele delen tolereren, omdat deze ten koste gaan van het geheel.
Een volk bestaat uit een verzameling families. Dezelfde plichtsstructuur wordt aangetroffen in de relaties tussen gezinnen en het volk. Alle families zouden moeten handelen ter bevordering van het volk, met name door het creëren van nakomelingen om de toekomst van het volk veilig te stellen, precies zoals bij het individu, waar cellen zich delen om voldoende gezonde cellen te verschaffen om het lichaam in stand te houden. Het volk heeft op zijn beurt de families nodig om de gemeenschap te creëren, en het volk biedt bescherming op een schaal die het gezin niet kan bieden. Een gezin is niet in staat zichzelf militair te verdedigen en is daarvoor afhankelijk van het volk.
Alle volkeren samen vormen de mensheid en opnieuw wordt dezelfde structuur gevonden. De mensheid zou moeten handelen voor de gezondheid van het volk. En het volk voor de vooruitgang van de mensheid. Helaas veroorzaakt de enorme variatie in de houding van de verschillende mensen in de wereld ten opzichte van de natuurlijke orde het afwijken van het behoren. Misschien zal de toekomst een tijdperk waarin alle verschillende culturen de natuurlijke orde zullen omarmen als de bron van het behoren. Voorlopig is dat een onhaalbaar doel.
De belangrijkste focus bij het re-moraliseren van de massa is om te beginnen bij het eigen volk. Het is zinloos voor een volk om zijn onderdanige positie ten opzichte van de mensheid te aanvaarden, zolang er geen mensheid-brede aanvaarding van een niet-metafysische moraliteit bestaat. In feite lijkt het juist om een oordeel te vellen over degenen die de natuurlijke orde niet respecteren. Niet als middel om van hen de vijand te maken, maar als iets instrumenteels om een gezonde afstand tot hen te bewaren. Een werkelijk moreel volk wil geen omgang met immorele mensen.
Hoewel dit moraliteitsmodel niet alle morele problemen en ethische dilemma's beantwoordt, biedt het wel een eenvoudige en begrijpelijke morele structuur die de mens een 'routekaart' voor zijn plichten verschaft. Als de aard van het universum echter holistisch is, zoals ik stel, dan brengt de rede mij ertoe te geloven dat alle morele problemen op de een of andere manier herleidbaar moeten zijn tot de dictaten van de natuurlijke orde.